پیام مازند - سوادکوه - کوچ روی و فرهنگ شبانی، سنتی دیرینه در بین دامداران و عشایر است که همزمان با خردادماه در مراتع و ییلاقات مازندران رواج می یابد.

خبرگزاری مهر ، گروه استان‌ها - سمیه اسماعیل زاده: کوچ دامدارانی که زمین‌های زراعی شخصی در مناطق کوهستانی بالادست دارند، کمی زودتر از قرق‌شکنیِ مراتع ملی آغاز می‌شود و بهمن نجفی، یکی از همین دامداران است؛ سی سال می‌شود که دامدار است، پیشه‌ای که نسل به نسل در این خانواده از پدر به پسر رسیده و هرسال، از جنگل‌های سرسبز منطقه لفور (در سوادکوه شمالی)، به چمنزارهای بادگیر ارتفاعات آلاشت در سوادکوه کوچ می‌کند؛ کوچی که علاوه بر کمک به رزق، بیانگر سنت و فرهنگی دیرینه است و او و هم‌مسلکانش نیز آگاه به این مهم هستند و می‌گوید: اکنون بسیاری از دامدارها، همراه کوچ دام‌هایشان، فیلم‌بردار می‌آورند، چراکه شاید این رسوم و سنت کوچ تا نسل بعدی، دیگر وجود نداشته باشد و با این فیلم، می‌خواهیم به نوه‌هایمان نشان دهیم که پدربزرگ‌هایشان چگونه دام داشته‌اند و کوچ می‌کردند و در این مسیر چه‌کارهای انجام می‌دادند و این فیلم یک یادگار می‌شود.
تمام باروبنه از لحافی برای خوابیدن، خوراک دام، وسایل برای دوشیدن شیر گاو و تهیه پنیر و غذا برای سه شبانه‌روز، همه روی اسب‌ها بارشده و حرکت آغاز می‌شود. مسیر از دشت به سمت کوهستان دارای شیب زیادی است و ازاین‌رو، دامدار باید مراقب خستگی دام به‌ویژه گوساله‌ها باشد تا به آن‌ها فشار وارد نشود و همین مدارا باعث می‌شود گاه زمان کوچ چهار روز هم طول بکشد و باید برای همه این‌ها برنامه‌ریزی کنند.
کوچ جدا از کارهای روزمره دامداری نیست؛ پس از اتراق، خوراک دادن به دام‌ها، دوشیدن شیر و پنیر زدن در همان اثنای کوچ هم ادامه دارد. این دامدار، همچنان که شیر گاو را می‌دوشد برایم توضیح می‌دهد که همه‌چیز حساب‌و کتاب خاص خود را دارد. عموماً برای کوچ دام نیاز به چهار نفر داریم؛ دو نفر در ابتدا وانت‌های گله که دام را حرکت می‌دهند، یکی چاربدار و مسئول اسبی است که لوازم موردنیاز ما بر روی آن بارشده و یکی دیگر جلوتر پیش می‌رود تا جایی برای اسکان شب بیابد.

مسیر لفور به مراتع آلاشت، مسیری جنگلی-کوهستانی بوده و از میان شهرها و جاده‌ها نمی‌گذرد؛ همین امر موجب شده که در مسیر کوچ، دامداری‌هایی وجود داشته باشد و همین‌ها محل اتراق شبانه کوچ دامدارها است
مسیر لفور به مراتع آلاشت، مسیری جنگلی-کوهستانی بوده و از میان شهرها و جاده‌ها نمی‌گذرد؛ همین امر موجب شده که در مسیر کوچ، دامداری‌هایی وجود داشته باشد و همین‌ها محل اتراق شبانه کوچ دامدارها است. و نجفی یکی از دامداران منطقه سوادکوه می‌گوید: در مسیر از قدیم جایگاه‌هایی برای دامداری وجود دارد و ما نیز عصر و شب را با اجازه دامدار، درجایی که مزاحم او نباشیم به صبح می‌رسانیم و صبح زود دوباره به مسیرمان ادامه می‌دهیم.
باآنکه کوچ روی و فرهنگ شبانی، سنتی است که از گذشته‌های دور به امروز کشیده شده اما همگام با تغییرات محیط بیرون دچار تغییر شده است و با توجه به برخی مناسک خرد در دل این سنت می‌توان به گوشه‌ای از این تغییرات پی برد. پیش‌ترها، قلیان کشیدن نه‌فقط به معنای یک تفریح که یک محمل تمایز میان افراد بوده است و در جمع دامدارها نیز، شب‌های کوچ تنها این کهن‌سالان بودند که می‌توانستند قلیان بکشند اما حالا دیگر از آن تمایز احترام‌آمیز نشانی نیست و در جمع شب‌نشینی‌های کوچ، قلیان میان همه دامداران از پیر و جوان دست‌به‌دست می‌شود و این دامدار می‌افزاید: شب‌نشینی پای ثابت این کوچ است و اصلاً صحبتی از خستگی نیست؛ دامدارهای هم‌جوار دورهم جمع می‌شویم و این شب‌نشینی‌ها و حرف زدن‌ها بسیار عالی است؛ قدیم‌ها بیشتر افراد پیر قلیان می‌کشیدند اما حالا حتی جوان‌ها هم‌دستی بر قلیان می‌برند و برخی هم‌محلی می‌خوانند و لَلِه‌وا می‌نوازند.
حدود 30 دامدار در جنگل‌های بندپی شرقی بابل تا آلاشت سوادکوه پراکنده‌اند و همه آن‌ها با یکی دو روز اختلاف، به سمت مراتع بالادست و پایین‌دست آلاشت حرکت می‌کنند و عموماً در اولین روز به مراتع موردنظر می‌رسند و نجفی در این رابطه می‌گوید: همه ما طبق تقویم قدیمی مازندران حرکت می‌کنیم و در یک ساعت مقرر در مراتعیم؛ چراکه از قدیم رسم بر این است که در ییلاق نباید یکی زودتر و یکی دیرتر برود و همه باید هم‌زمان برسند تا در حق کسی اجحاف نشود؛ البته اکنون منابع طبیعی کمی این موعد را به تأخیر انداخته و نظرش بر 15 خردادماه است و ما هم همان را رعایت می‌کنیم اما من و پسرعمویم باهم یک مرتع برای این روزها داریم که باید برویم چراکه علف‌های آنجا در حد تراشیدن بلند شده‌اند و اگر نرویم با کوچک‌ترین خشکی هوای کوهستان، می‌سوزند و دیگر به درد دام نمی‌خورد.
یکی از شرایط بیرونی اثرگذار بر کوچ روی، ملی شدن مراتع است. درگذشته همان هماهنگی میان دامداران برای زمان کوچ به مراتع کافی بود و جلسات و حرف‌های شفاهی میان آن‌ها حکم قانون را داشت اما با گسترش نظارت دولت‌ها و ملی شدن مراتع، تعیین ضوابط و حرف نهایی با مجریان دولتی است.

پایبندی عشایر کوچ رو به قوانین / ‏‬ لزوم کسب مجوز منابع طبیعی
اگرچه کوچ قانون خاص خودش را دارد، اما همه دامداران باید به یک اصل و پایبندبودن به قانون چرا و کسب مجوز چرای دام در مراتع که از سوی منابع طبیعی صادر می‌شود، پایبند باشند، صدور پروانه چرا براساس پروانه و کتابچه طرح توسط مراتع صادر می‌شود و حمیدرضا احمدی، رئیس اداره منابع طبیعی شهرستان سوادکوه، در گفتگو با خبرنگار مهر ، با اذعان بر اینکه در ایران همه مراتع ملی هستند، افزود: مراتع با توجه به فصل چرا، انواع بهاره و تابستانه و حتی زمستانه دارند و با توجه به کیفیت علوفه مرتع تعداد دام در هر مرتع مشخص می‌شود و این مطالب در پروانه مرتع ذکرشده است و دامدار نمی‌تواند خارج از ضوابط رفتار کند.
وی با اشاره به 212 مرتع در شهرستان، تعداد مرتع‌داران دارای پروانه را یک هزار و 717 نفر برشمرد و بابیان اینکه در تمامی مراتع شهرستان، طرح مرتع‌داری اجرا و دارای کتابچه طرح هستند، به‌تناسب میان مراتع و پروانه‌ها اشاره کرد و گفت: هر ده سال، پروانه‌ها ممیزی و با این اقدام، همه امور مربوط به پروانه دوباره بررسی می‌شود؛ برخی از دامداران فوت می‌شوند، برخی دامداری را کنار گذاشته و عده‌ای تازه دامدار می‌شوند و این افراد پس از بررسی ما جایگزین رفته‌ها شده که این امر هر ده سال یک‌بار و یا با تقاضای دامدار مرتع انجام می‌شود و اگر مرتع‌داری بیش از دو سال دامداری نداشته باشد، پروانه مرتع‌داری‌اش لغو می‌شود.
رئیس اداره منابع طبیعی شهرستان سوادکوه بابیان اینکه این پروانه‌ها موروثی نبوده و طبق قوانین انتقال می‌یابند، افزود: تحت شرایطی پروانه به فرزند منتقل می‌شود و اگر فرزند دامدار نباشد، پروانه به یکی از دامداران همان مرتع و در صورت نبود تقاضا از سوی آن‌ها به دامداران متقاضی مراتع مجاور انتقال داده می‌شود.

وی بابیان اینکه در دو سال اخیر، سخت‌گیری‌ها از سوی سازمان جنگل‌ها بیشتر شده است، افزود: درگذشته مواردی داشتیم که 20 سال پس از فوت دامدار، انتقال پروانه صورت نگرفته بود و پسر دامدار متوفی که خود دامدار بوده از مرتع استفاده می‌کرده اما اکنون عدم مراجعه برای تعیین تکلیف و انتقال موجب باطل شدن پروانه شده و دامدار موظف به رعایت قوانین است.
به دلیل چرای بی‌رویه، عدم رعایت قوانین، فرسایش خاک و آب‌وهوا، میزان مراتع خوب در شهرستان کم است و اکثر مراتع درجه‌دو و سه هستند
احمدی با اشاره به وسعت 43 هزار هکتاری مراتع شهرستان سوادکوه، ازنظر درجه‌بندی این مراتع را در سه سطح برشمرد و خاطرنشان کرد: به دلیل چرای بی‌رویه، عدم رعایت قوانین، فرسایش خاک و آب‌وهوا، میزان مراتع خوب در شهرستان کم است و اکثر مراتع درجه‌دو و سه هستند؛ هرچند خوشبختانه در سال‌های اخیر کیفیت مراتع رو به بهبود است و به‌جز چند نقطه اکثر مرتع‌داران قوانین را رعایت می‌کنند.
این مسئول با اشاره به کوهستانی بودن مراتع شهرستان و محل کوچ ییلاقی دامداران از شهرستان‌های پایین‌دست به این مراتع، گفت: عموماً دامداران سوادکوهی و شهرستان‌های هم‌جوار برای بهار و تابستان گذرانی به مراتع کوهستانی شهرستان کوچ می‌کنند و ما نیز زمان ورود و تعداد دام را با توجه به پروانه بررسی کرده و در صورت عدم رعایت قوانین با آن‌ها برخورد قانونی می‌کنیم.
وی با اشاره به شیوع کرونا، از تأخیر در انجام مراسم قرق‌شکنی خبر داد و گفت: عملی کردن این تأخیر سخت است و هنوز این امر تصویب قطعی نشده و در رابطه با رعایت موازین بهداشتی، دامپزشکی و جهاد کشاورزی به این امر نظارت خواهند داشت و ما نیز علاوه برپایش زمانی و تعداد، در صورت نیاز در این مورد نیز کمک‌کار خواهیم بود.
به گزارش خبرنگار مهر ، با صنعتی‌شدن و گسترش بافت مناطق شهری و روستایی و مالکیت‌های خصوصی و طرح خروج دام از جنگل‌های شمال، امکان کوچ رویی افقی، به معنای رفتن از دشتی به دشت دیگر و از عرصهٔ جنگلی به عرصه دیگر برای جستن منابع غذایی بهتر برای دام تقریباً ازمیان‌رفته است اما کوچ رویی عمودی، کوچ از دشت‌های پایین‌دست به مراتع بالادست هنوز هم وجود دارد. هرچند ملی شدن مراتع و لزوم کسب پروانه آن استقلال زندگی شبانی را از میان برده است و ساخت ویلاها و تغییر کاربری‌ها و تجاوزها به عرصه ملی در کنار چرای بی‌رویه دام‌ها و فرسایش زمین، این شیوهٔ کوچ را تهدید می‌کند؛ کوچی که سنت‌های بسیاری از نخستین دوره فرهنگ شبانی تاکنون را با خود به همراه دارد و با از میان رفتنش، فرهنگِ عظیمی نیز نابود می‌شود.
دو روز از سفر سه‌روزه کوچ دام از قشلاق به ییلاق گذشته است و فردا پایان مسیر است. دامداران دورهم جمع شدند، خستگی یک روز کوچ و رسیدگی به دام، آن‌ها را از این فرصت دورهمی، دور نمی‌کند، آن‌ها که دستی در خواندن دارند، به‌نوبت همراه بانوای لَلِه‌وا، آواز می‌خوانند. آسمان شب کوهستان ستاره‌باران و صدای چاربداری در سکوت مراتع کوهستانی تا دوردست‌ها می‌پیچد؛ صدایی که اگر نیک بشنویم قدمتی به‌اندازه هزاران سال دوره شبانی دارد.