پیام مازند- محققان معتقدند تجاوز به حریم رودها، ساخت و سازهای غیر اصولی، از بین رفتن مراتع و جنگل ها، تبدیل بستر جریانی رود به اراضی و راه ها، اعطای مجوزهای غیر قانونی، عدم لایروبی و چندین و چند دلیل دیگر بخشی از عواملی هستند که منجر به خسارات شدید این بلای طبیعی شدند و جالب اینجاست که اگر به هر یک از عوامل بالا دقت کنیم نقش انسان در تمامی رخدادها غیرقابل انکار است.
فقر فرهنگی چالش اصلی است
یک استاد جامعه شناس معتقد است تمام رفتارهای غیر اصولی انسان ریشه در فرهنگ دارد.
منوچهر پهلوان در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه چه ارتباطی بین نواقص فرهنگی کشور و خطاهای انسانی وجود دارد، اظهار کرد: مشکل ریشه ای در بسیاری از رفتارهای نادرست فقر فرهنگی است و فرهنگ سازی امری دراز مدت بوده که لزوم آگاهی و اطلاع رسانی در این زمینه از سوی رسانه ها الزامی است.
این استاد جامعه شناس به بررسی نحوه پیاده کردن فرهنگ سازی در جامعه پرداخت و گفت: مباحثه و بررسی جوانب مثبت و منفی، شنیدن سخنان موافقان و مخالفان، مناظره و گفت و گو های چند طرفه در رسانه های دیداری و یا مجالس که مردم شاهد آن باشند سبب شده تا قضاوت درست آن موضوع با بهترین برداشت از یک گفتمان علمی به مردم القا شده و در نتیجه مفاهمه ملی و سپس وفاق ملی بر سر آن مسئله شکل گرفته که سرانجام آن خلق فرهنگ است.
پهلوان با اشاره به اینکه سیل و پیامدهای آن یک پدیده دو سویه است، گفت: سیل یک رخداد جغرافیایی، طبیعی و زمین شناختی است، اما می تواند آثار و نتایج اجتماعی و اقتصادی بسیاری به مناطق هدف وارد کند.
مقصر فقط عوام نیستند
وی دلیل بروز سیل اخیر که سبب خسارات شدید به برخی استان های کشور شد را عدم توجه به مباحث کارشناسی اعلام کرد و افزود: جنگل خواری، از بین رفتن مراتع، تبدیل مسیل ها به مسیر، عدم لایروبی انهار و حریم رودها از دلایل وقوع این اتفاق تلخ بود و در این باره تنها عوام مقصر نیستند، چراکه جز منازل مسکونی، ادارات، مدارس و تأسیسات دیگری هم در حریم رودخانه ها ساخته و تخریب شدند.
پهلوان یکی دیگر از دلایل بروز خسارت سنگین سیل را عدم توجه به سابقه و ظرفیت رودخانه ها دانست و تأکید کرد: خسارات وارده بیشتر ناشی از خطاهای انسانی بود که نهادهای مسئول در این زمینه باید جدیت و توجه بیشتری کنند.
این محقق، پژوهشگر و مدرس جامعه شناسی با اشاره به اینکه در استان مازندران حدود 80 رودخانه وجود دارد که هر یک دارای حریم و مسیر مشخصی هستند، گفت: این رودخانه ها به مسیر اصلی و خانه خودشان بازگشتند و اراضی خود را باز پس گرفتند، این در شرایطی است که شاید مردم مازندران حتی بسیاری از این رودها را نمی شناسند و این نقص اطلاعات در جامعه است؛ بنابراین یک جامعه مطلع صدمات و آسیب کمتری نسبت به جامعه نا آگاه خواهد دید.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی بابل اطلاع رسانی صحیح و مناسب از طریق رسانه ها و آگاهی مردم را در کاهش تلفات و خسارات سیل مؤثر دانست و اظهار کرد: برخی اقدامات باید از سوی مردم صورت گیرد و برخی از راهکارها و فعالیت ها نیز باید توسط مسئولان انجام شود که تشریح و تبیین این مسئله بر عهدۀ رسانه ها است.
حوادث غیرمترقبه طبیعی و دست ساز
رستم زرودی، کارشناس مدیریت بحران نیز حوادث غیرمترقبه را شامل دو دسته انسان ساز و طبیعی دانست و تصریح کرد: حوادث انسان ساز، ناشی از اقدامات ناآگاهانه بشر و ساخته دست او بوده و بر اثر دخالت بشر به وقوع می پیوندند که نمونۀ آن قطع اشجار، تجاوز به حریم و بستر رود، استحصال از رودخانه، ساخت و ساز اماکن تفریحی و توریستی توسط افراد، شرکت ها و نهادهای دولتی یا خصوصی در حریم رودها است.
وی با تأکید بر تبعات سنگین برداشت بی رویه از بستر رودخانه و لایروبی بیش از حد انهار گفت: آورده رودخانه ها حجم مشخصی دارند که برداشت بیش از آن از بستر جریانی، سطح رودخانه را کاهش داده و این باعث فرسایش دیواره و اطراف رود می شود که در محدوده پل ها مشکل ساز و خطرآفرین خواهد بود.
خسارت عوامل انسانی
زرودی بخش اعظم خسارات و تبعات ناشی از سیل را ناشی از عوامل انسانی و مردمی دانست و خاطرنشان کرد: تجاوز به حریم رود و تبدیل آن به اراضی کشاورزی و مناطق مسکونی، سبب کاهش عرض رود شده و این در دوره بازگشت سبب بروز خسارات بسیاری می شود که نمونه بارز آن در شهرستان «زیرآب» بوده که عرض 30 متری یک رودخانه تا 15 تا 20 متر کاهش یافته است.
این کارشناس مدیریت بحران صدور پروانه و مجوزهای غیرقانونی در حریم رودها را سبب تشدید خسارات دانست و افزود: یکی دیگر از مشکلات در حوزه مدیریت، عدم دقت و توجه به مسائل کارشناسی احداث پل ها است؛ به طور مثال پلی که قرار بود براساس عرض بستر رودخانه با طول 30 متر احداث شود، جهت کاهش هزینه با طول 20 متر احداث شده که آنچه امروز مشهود است نتیجه اشتباه های انسانی است که سبب شد پل هایی از این دست به شدت آسیب ببینند.
وی با تاکید بر اینکه بخشی از اقدامات نادرست مدیریتی، آگاهانه بوده و برخی ناآگاهانه صورت گرفته، از عدم جبران اقدامات آگاهانه سخن گفت و تصریح کرد: در برخی موارد اراضی حریم رود به کاربری های متفاوتی چون پارک، فضای سبز، زمین ورزشی و غیره تغییر یافته که بازگشت رود به مسیر و حریم اصلی خود، سبب خسارت به این اماکن شده است، اما آیا حفظ یک رودخانه مهم تر بوده یا ساخت تاسیساتی نظیر پارک یا فضای سبز اولویت دارد؟
لزوم افزایش سطح فرهنگی جامعه
زرودی با تاکید بر لزوم فرهنگسازی در این زمینه، با اشاره به اینکه مردم از عواقب تعدی در طبیعت اطلاع ندارند از تخریب تدریجی بستر رودخانه ها به دلیل برداشت ها بی رویه در طول سالیان متمادی خبرداد و خاطرنشان کرد: امروز شاهدیم اکثر تاسیساتی نظیر انشعابات آب و گاز و غیره که سال های گذشته در بستر رودخانه ها دفن شده بود به دلیل برداشت های غیر اصولی و بیش از حد، در ارتفاع بیش از 10 متری از سطح آب رودخانه قرار دارند.
وی ضمن بیان این مطلب که با برداشت و کَف کنی رودخانه و افزایش عمق بستر، سرعت جریان آب افزایش یافته و باعث تشدید خسارت می شود، گفت: این اقدام سبب کاهش سطح آب زیرزمینی اطراف رودخانه و در نتیجه خشک شدن چاه های اطراف آن می شود، اما علاوه بر این اتفاق، فرسایش خاک و تخریب بستر تأسیسات مهم مجاور رودها که مشمول هزینه های گزاف برای احداث شده اند را در معرض آسیب قرار خواهد داد.
پیکه کوبی تنها راه کنترل تجاوز به رودخانه
کارشناس مدیریت بحران با اشاره به تهیه کتابچه طرح ساماندهی رودخانه های استان در سال 92 و تأکید بر لزوم شناسایی حریم رودخانه های استان تاکید کرد: حریم رودخانه های استان باید شناسایی و سپس «پیکه کوبی» شوند تا علاوه بر آگاهی مردم و سازمان ها، کسی به این حریم تجاوز نکند که این طرح مشابه شناسایی و تعیین حریم 60 متری دریا است و باید در مورد رودخانه ها نیز با رعایت محدوده 15 تا 30 متری صورت گیرد.
زرودی پیکه گذاری را مانع برداشت بی رویه دانست و در ادامه به مشکلات پیمانکاری در برداشت از بستر رودخانه ها اشاره و اعلام کرد: علاوه بر اینکه میزان این برداشت و حجم آن باید به صورت دقیق برآورد شود، عملیات برداشت با مجوز نیز، باید با نظارت مسئولان امور آب و کارشناسان صورت گیرد؛ چراکه پیمانکاران بارها با وجود مشخص شدن میزان برداشت در قرارداد، بیش از آن برداشت کرده و سبب آسیب به بستر رودخانه شدند.
آموزش زمینه ساز فرهنگ سازی
وی با تأکید مجدد بر فرهنگسازی در این زمینه و لزوم آشنایی و آگاهی مردم از شرایط رودها و حریم آنها افزود: بحث آموزش در این زمینه به ویژه در رسانه های دیداری و شنیداری و فضای مجازی از مواردی است که باید به صورت ویژه مورد توجه قرار گیرد تا مردم ضمن آگاهی از شرایط و نحوه برخورد با چنین پدیده هایی،در مواردی چون بروز تخلفات، شن خواری و تجاوز به حریم و در موارد عدم رعایت قوانین،با متخلفان برخورد یا مراتب را به مسئولان اعلام کنند و در مسئولیت حراست از حریم انهار مشارکت فعال داشته باشند.